Kartal figürü, çok eski çağlardan beridir Türk kültürünün sembolü olmuştur. Kuşların hakanı kartal, tarih boyunca güç ve asaleti resmettiğinden hemen her toplumda hükümdarla ilişkilendirilmiştir.
Çift başlı kartal, Avrupa’dan Çin’e Hindistan’dan Orta Asya’nın steplerine kadar her yöre ve kültürde kullanılmıştır. Bilinen yaklaşık 5.000 yıllık geçmişi var. İlk kez m.ö. 3.000’lerin sonları ve 2.000’lerin başlarında Mezopotamya’da görülmüş, sonraları Avrupa’da ve Anadolu’da da devletlerin arması haline dönüşmüştür. Günümüzde ise hâlen pek çok ülke tarafından siyasal ve kurumsal ifade olarak kullanımı devam etmektedir.
Çift başlı kartal; bileşik ikil kuvvetleri temsil eder. Kartallı tuğ veya kartallı âsa, kudret ve asalet sembolü olarak Orta Asya Türklerinde çok yaygındı. Bu bağlamda hem koruyucu ruh hem de göklerin hâkimi olan kartal, nazarlık, tılsımlık ve aydınlık (güneş) sembolü olarak peç eşyalara işlenmiştir.
Orta Asya sanatında olduğu gibi Selçuklu sanatında da kozmik kartal figürü, kudret, kuvvet, hükümdar arması, iyilik, koruyuculuk, uğur, muhafızlık ve talih gibi hem sembolik hem de kozmolojik anlamlarını sürdürmüştür. Türkler tarafından islamiyet sonrasında da aynı anlam ve sıfatların kartala yüklenmesinin ve pagan dönem ile tek tanrılı dönemde kartal ve dahi çift başlı kartal kullanılmasının, inanç ve tapınma ile ilgili değil kudret ve asaletle ilgili olduğu görülmektedir.
Şimdi hayatın hangi alanlarında kullanıldığına bakalım.
* Siyasi figür olarak; Türk bayraklarında ve hükümranlık alâmetlerinde bulunmaktaydı. Saraylarda ise asalet simgesidir. Örneğin; Kültigin heykelindeki başlıkta yer alan yırtıcı kuşun, onun arması olduğu kabul edilmektedir. Asya ve Avrupa Hun devletleri ile Peçenek bayraklarında kartal mevcuttur.
* Kültürel figür olarak; Hun kurganlarında bulunan keçe örtüsünde; kartalın altındaki ay ve yıldızlar, göğü temsil ederken ters konmuş yıldızlar, gece ve gündüzü temsil etmektedir.
* Sanatsal figür olarak; hem Selçuklu hem de Türk beyliklerine ait kale, saray, han, cami, türbe, medrese ve kümbetlerin en belirgin ve gösterişli yerlerinde; nazarlık, tılsım, koruyucu unsur, güç ve kuvvet sembolü olarak işlenmiştir.
* Mimarî figür olarak; Konya İnce Minare Medresesi, Kubâdâbâd Sarayı, Erzurum Çifte Minareli Medresesi, Yakutiye Medresesi, Divriği Ulu Cami, Akşehir Kileci Mesci, Konya Kalesi surları ve Diyarbakır Kalesi surlarının kabartmalarında, çinilerinde, portallarında, pencere kanatlarında bulunanlar en meşhurlarıdır.
* Tinsel figür olarak; şehri koruma amaçlı bir nevi koruyucu ruh ve nazarlık-tılsım anlamlı olarak kalelerde kullanılmıştır. Sibirya’da ve Altay bölgelerinde, şehirlere ve yurtların yanına dikilen uzun sırık, göğün direğini simgelerdi ve bu sırığın üzerinde de ağaçtan yontulmuş çift başlı kartal görülürdü.
* Tasavvufi figür olarak; cami, saray, han ve kalelerin kapısındaki arma, ‘kulun/dervişin içindeki ruhu, yaratıcıya götürme’ anlamlıdadır. Bulutların üstüne çekilebilme ve güneşe doğruca bakabilme kabiliyetinde olan kartal, evrensel olarak hem semavî, hem de şemsî bir sembol olarak telakki edilmiştir.
* Kozmik figür olarak; altta ejder veya aslan, ortada hayat ağacı, üstte ise tek veya çift başlı kartal yer alması suretiyle yer ve gök ile ilişkilendirilmiştir. Hayat ağacı ile yan yana yer alan çift başlı kartalın oluşturduğu kompozisyon, türbe mimarisinde de karşımıza çıkmaktadır. Türbelerde, ölünün ruhunun ebedi hayat sembolü olan ağaç aracılığıyla göğe yükselmesi tasvir edilmiştir. Kayseri Döner Kümbet’in cephe yüzeyindeki tasvir, buna bir örnektir. Medreselerde yer almasıyla da dünyanın ekseniyle, mikrokosmos bağlamda hayat ağacının ilintilendirilmesi istenmiştir. “Medresede eğitim, bilgi ve yetişmekle kâinatın tılsımına varılır” düşüncesini yansıtan bu tip tasvirler, öğretici fonksiyona sahip bir binada yer almıştır.
* Sosyal figür olarak; Selçuklu mirası çift başlı kartal arması, Konya büyükşehir belediyesinde, sp
or kulübünde, üniversitesinde, kalesinde ve başka kamuya açık pek çok alanında halen sembol olarak kullanılmaktadır.
Görüldüğü üzere sosyal hayatta, devlet örfünde, kültürel hayatta, inançta, medeni hayatta kısaca hayatın her alanında çift başlı kartal, kendine yer bulmuştur, bulacaktır.
Kartalın çift başlı olması, güç birliği olarak; yer ve gök, iyilik ve koruyuculuk, kudret ve asalet, uğur ve tâlihi simgelemektedir. Hem sembolik hem de kozmolojik anlamlarda kullanılageldiği artık aşikâr/açıktır. Çift başlı kartalı, örün sayfamızın simgesi olarak benimsememizin nedeni ise güç ve bilgeliği ifade ettiğine olan inancımızdır.